|
Trofeum z jelenia byka czyli jego poroże nosi nazwę wieńca. Posiadanie takiego trofeum to powód do dumy i chwały. Świadczy o spotkaniu i pokonaniu króla naszych lasów. Z racji niewielkiego odstrzału jeleni w Kole, wieniec stanowi bardzo pożądane trofeum i niewielu szczęśliwcom dane było je zdobyć. Nawet niewielki wieniec w naszym kole wart jest pokazania. Prezentujemy wieńce myśliwych K. Ł. Knieja ponieważ to rzadkie trofeum i warto się nim pochwalić.
Jeleń szlachetny (Cervus elaphus)
Jeleń szlachetny jest zwierzyną płową, należy do największej zwierzyny w kraju, będącej przedmiotem zainteresowania łowieckiego. Występuje w zasadzie we wszystkich dużych kompleksach leśnych, zarówno nizinnych, jak i górskich. U nas bytują dwa gatunki jeleni: europejski i sika (azjatycki). Wśród jeleni europejskich rozróżnia się dwa podgatunki: jeleń europejski nizinny i jeleń europejski karpacki. Drugi z nich bywa określany jako ekotyp, a nie podgatunek, gdyż nie ma on wyraźnych cech różnicujących. Jeleń europejski szlachetny (Cervus elaphus) ma tułów długi, walcowaty, głowę niezbyt długą, o równej linii kości czołowej i nosowej. Nogi (badyle) długie, zakończone racicami, nad którymi z tyłu są raciczki (szpile). Ogon (kwiat) krótki (ok. 15 cm). Osobniki męskie (byki) mają poroże (wieniec). W lecie suknia jelenia jest ceglastobrązowa, sierść krótka. Łeb z przodu szarobrązowy, na bokach jaśniejszy. Pod oczami wyraźne tzw. dołki łzowe. Łyżki (uszy) dość długie, stojące, obrośnięte od wewnątrz jaśniejszym, dłuższym, wełnistym włosem. Podbrzusze popielatobrązowe, ku tyłowi coraz jaśniejsze, ogon od spodu goły, a z wierzchu pokryty ciemną sierścią. Wokół ogona białożółtawa plama (talerz) otoczona ciemnym paskiem. Suknia zimowa jest ciemnobrązowa lub siwobrązowa o dłuższym gęstym włosie. Lustro w tym czasie robi się żółtawe, a badyle popielate. Osobniki męskie, tj. byki, od czwartego roku życia dostają grzywę na całej szyi, z tym że od spodu jest ona dłuższa. Jeleń europejski karpacki (Cervus elaphus montanus) jest silniejszej budowy niż nizinny, ma nieco dłuższą głowę i często garbatą część nosową. Suknia jelenia karpackiego w lecie jest popielatoceglasta, w zimie popielatoczarna. Wieniec jelenia górskiego jest znacznie mocniejszy niż nizinnego, porównanie to nie odnosi się jednak do równie mocnych jak karpackie byków mazurskich, żyjących na nizinie.
Jaka jest wielkość jelenia?
Jeleń europejski nizinny:Byk ma wysokość w kłębie 130-150 cm, długość tułowia ok. 140 cm, a ogólną długość ciała ok. 230 cm i masę (po wypatroszeniu) 130-150 kg, wieniec 3,5-8 kg. Długość tyk ok. 90 cm. Łania ma masę 70-90 kg.
Jeleń europejski karpacki i mazurski: Jeleń ten ma wszystkie wyżej podane wielkości znacznie wyższe, a w szczególności jeśli chodzi o potęgę wieńca (6-12 kg) oraz masę tuszy (150-230 kg) po wypatroszeniu, a łania często ponad 100 kg. Wszystkie powyższe wielkości są przybliżone, gdyż w naturze istnieją odchylenia, zarówno w dół, jak i w górę.
W jakich warunkach terenowych żyją jelenie?
Jelenie bytują w dużych kompleksach leśnych, raczej nie mniejszych niż 1000 ha, o drzewostanie mieszanym, liściasto-iglastym, jak i jednolitym iglastym oraz z dostępem do wody. Jeleń lubi spokój i dlatego ostoję obiera w miejscach, w których nie jest niepokojony przez człowieka. Nie lubi także sąsiedztwa większego stanu sarn i danieli. Przyzwyczaja się jednak do hałasów wywoływanych przez przejeżdżające traktory, pociągi lub samochody, a nawet do huku wybuchów w kamieniołomach lub innych.
Jaki jest tryb życia jeleni?
Jelenie w zasadzie żyją w chmarach. W zimie i na wiosnę łanie oraz młode byki w wieku 1-3 lat tworzą chmarę, którą prowadzi na żer i czuwa nad jej bezpieczeństwem doświadczona, starsza łania mająca cielaka, nazywana licówką lub przodownicą. Byki od 4 roku życia tworzą osobne chmary, które prowadzi przeważnie młody byk. Starsze byki chodzą z boku takiej chmary lub na jej końcu, a wychodząc z gęstwiny na otwartą przestrzeń, stary byk wychodzi jako ostatni po chwili oczekiwania. W okresie około 6 tygodni przed wycieleniem się (w kwietniu - maju), łanie wysokocielne oddzielają się od chmary. Po ocieleniu się (w maju - czerwcu) i odchowaniu nieco cielaka, po 3 tygodniach łączą się dwie - trzy łanie z cielakami w małą chmarę. Na przełomie lipca i sierpnia chmary byków rozpadają się. Byki, czując zbliżający się okres rui, szukają sobie ostoi i intensywnie żerując nabierają wagi (tzw. byki łojne, kraśne). Z rozpoczęciem rui byki podejmują nieraz dalekie wędrówki w poszukiwaniu łań i do miejsc rykowiskowych. Chodzą wtedy ze spuszczonym łbem, wietrząc za łaniami, są mało ostrożne. Po rykowisku byki (spadłe) odchodzą do swoich ostoi, a nawet zaszywają się w zacisze i tam wypoczywają, nabierając sił przez okres dwóch miesięcy; potem wracają do życia w chmarze byków. Najstarsze byki żyją samotnie w ukryciu, w najbardziej tajemnych ostojach. W czasie deszczu i rannej rosy jelenie przebywają w drągowinie. Po deszczu lub w czasie okapu wychodzą na polany i łąki. W dni chłodne i wietrzne jelenie przebywają w gęstwinie krzaków lub w młodnikach, aby chronić się przed zimnem i z powodu trudności rozróżniania trzasków gałęzi, powodowanych wiatrem, od tych, które znamionują zbliżające się niebezpieczeństwo. W słoneczny dzień pozostają w drągowinie, w kępach podszytu lub w trawie leśnej polany, gdzie mogą wygrzewać się na słońcu. Jeleń ciągnie przeważnie pod wiatr. Ma on kilka ostoi, do których zachodzi w zależności od kierunku wiatru. Porusza się z dużą ostrożnością i stara się iść jak najciszej, dlatego woli ciągnąć raczej przez starodrzew niż przez gęstwiny; ma tam również większą swobodę ruchów ze względu na rozłożystość wieńca i może poruszać się bez potrącania nim o gałęzie. Jelenie lubią kąpać się w błocie lub kałuży (kąpielisko, babrzysko); tarzają się w nich również na grzbiecie. Babrzą się zarówno dla ochłody, jak i dla usunięcia pasożytów naskórnych. Po kąpieli wycierają się o pnie drzew (malują). Jeleń ma bardzo dobry węch, świetny słuch i wzrok.
Czym żywi się jeleń?
Jeleń jest roślinożerny (przeżuwacz). W lecie żywi się głównie trawą i ziołami, które stanowią 70% jego karmy. Zjada również chętnie młode pędy drzew, zarówno iglastych, jak i liściastych oraz krzewów, grzyby, jagody, a także korę drzew (spałowanie), np. topoli, wierzby, osiki i sosny. Żeruje najchętniej w drągowinach i na polanach leśnych, w rowach śródleśnych i na zarośniętych duktach. Poza lasem żeruje m.in. na przyleśnych łąkach i w uprawach polnych (owies, saradela, koniczyna, kartofle). W lipcu bardzo chętnie żeruje w niedojrzałym owsie i w kartofliskach. Żywi się także w tym czasie jagodami i owocami drzew, takimi jak bukiew, żołędzie, kasztany, dzikie jabłka oraz bardzo chętnie zjada zwiędłe liście jesionu. W zimie żywi się wrzosem, borówką, jeżynami, malinami, suchą trawą, gałązkami drzew, krzewami, a także korą drzew, żeruje również na oziminach. Żerowanie dzienne odbywa się w zasadzie w drągowinach leśnych lub w młodnikach, gdzie zwierzyna zjada młode pędy drzew i krzewów, a w zimie także spałuje. Spałowanie jest wynikiem wzmożonego zapotrzebowania organizmu na znajdujące się w korze garbniki oraz wapno i fosfor, potrzebne do budowy poroża i kośćca. W okresie dokarmiania jeleni należy wykładać siano, liściarkę z młodych pędów drzew, krzewów liściastych, ścinanych w połowie lata, paszę treściwą, owies, kukurydzę, zboże oraz karmę soczystą, jak np. buraki pastewne i kiszonki.
Kiedy żerują jelenie?
Jelenie w zasadzie wychodzą na żer na otwartą przestrzeń łąki, pola lub polany o zmroku i wracają z nich przed świtem do swoich dziennych ostoi, z tym że po drodze często zatrzymują się jeszcze na krótko w drągowinie. Stare byki wychodzą na żer późno, a wracają, gdy jest jeszcze zupełnie ciemno. Żerowanie jeleni nie ogranicza się tylko do jednorazowego żerowania, ale odbywa się ono z przerwami kilkakrotnie. Żerowanie każdorazowo trwa od 1/2 do 2 godzin, potem następuje przeżuwanie i odpoczynek i znowu żerowanie. W lecie jelenie żerują częściej niż w zimie. Niektórzy stwierdzają nawet pewną regularność żerowania w określonych godzinach w lecie i w zimie.
Co to jest rykowisko?
Rykowisko jest to okres godowy jeleni; odbywa się od połowy września do połowy października, z tym że trwa ono intensywnie około 2 tygodni. Czasami nasila się na początku trzeciej dekady września, a czasami na przełomie września i października. W okresie rykowiska byki poszukują rujnych łani i odwrotnie - rujne łanie, które w tym czasie żyją w chmarach, zwabiają do siebie byka i poddają się jego absolutnej władzy. Byk panujący nad chmarą łań nazywa się stadnym. On pilnuje, aby żadna z łań nie odłączyła się od chmary i aby inny byk którejkolwiek mu nie uprowadził. W związku z tym nie pozwala łaniom oddalać się od chmary nawet w czasie żerowania. Byk broni dostępu do chmary innym bykom (chłystom, kibicom) i na każdy sygnał zbliżania się intruza reaguje odpowiednio głosem straszenia, a następnie wychodzi mu na spotkanie i jeśli przybysz nie ucieknie przed walką, dochodzi do decydującego spotkania. Walka jest zażarta, w zależności od siły przeciwników. Zwycięzca obejmuje panowanie nad chmarą łań, obwieszcza to głosem triumfu, a pokonany musi salwować się ucieczką. W czasie rykowiska rujna łania jest pokrywana kilkakrotnie w niedługich odstępach czasu. Liczebność chmary łań zależy od sił witalnych byka. Byki w sile wieku gromadzą przy sobie 6 do 10 łań, młode i stare znacznie mniej, czasami jedną lub dwie. Starsze byki często w dzień odchodzą od chmary do swojej rykowiskowej ostoi na wypoczynek i nad wieczorem przyłączają się do niej. Chmarę - na żerowisku i w czasie przechodzenia z jednego miejsca na drugie - prowadzi zawsze łania licówka (przodownica) z cielakiem, dalej idą łanie z cielakami, potem łanie bez cieląt, a na końcu, nawet w pewnej odległości za nimi, idzie byk. Licówka czuwa też nad bezpieczeństwem chmary. Intensywność rykowiska zależna jest od wielu czynników, a m.in. od pogody i spokoju w ostoi zwierzyny. Najbardziej sprzyjają intensywności rykowiska chłodne, a nawet mroźne ranki (bezwietrzne). Wiatr, deszcz i wysoka temperatura osłabiają przebieg rykowiska. Trwa ono w ciszy, byki wtedy odzywają się tylko z rzadka. Po rykowisku łanie pozostają w chmarach, a byki odłączają się od nich i idą do swoich ostoi, gdzie wypoczywają, odzyskują utraconą (nawet do 25%) wagę i po ok. 2 miesiącach łączą się w chmary, ale samych byków i to w podobnym wieku.
Co to znaczy, że byk jest stadny?
Byk, który posiada chmarę łań w okresie rykowiska i pilnuje jej w tym okresie przed dostępem rywali (tzw. chłystów, kibiców), jest bykiem stadnym.
Kiedy następuje rozmnoża jeleni?
Łania zapłodniona w okresie rykowiska nosi płód przez 34 tygodnie. Na przełomie maja i czerwca wydaje jedno, rzadziej dwa cielęta. Cielęta po 8 dniach zaczynają już chodzić za matką. Łania po porodzie zjada łożysko, aby jego zapach nie przyciągał wrogów (psy, lisy i inne). Młode mają popielatoczerwoną suknię i żółtawe plamy (cętkowanie). Łania karmi cielaka do lutego. Właśnie dlatego nie należy strzelać prowadzącej łani, a jeśli strzał jest konieczny, to zawsze najpierw cielaka, a potem łanię. Łania osiąga pełny rozwój fizyczny w drugim roku życia i wtedy bierze już udział w rui. Byk osiąga zdolność rozmnażania w drugim roku życia, ale w rykowisku bierze udział dopiero w trzecim - czwartym roku, na razie jako kibic - chłyst kręcący się w pobliżu byka stadnego i jego chmary. Aktywnie byki uczestniczą w rykowisku dopiero w czwartym - piątym roku życia. Jeleń dożywa 20 lat.
Jak kształtuje jeleń swoje poroże?
Jeleń buduje co roku nowe poroże w ciągu około 4 miesięcy. Poroże w okresie wzrostu pokryte jest scypułą, tj. skórą silnie ukrwioną i unerwioną, z wierzchu pokrytą błyszczącym, szarym meszkiem, miękką i podatną na uszkodzenia. Na kształt poroża, jego siłę i piękno mają decydujący wpływy hormony przysadki mózgowej i gruczołów płciowych, a ponadto stan zdrowia jelenia, karma i warunki klimatyczne. Poroże jest więc wynikiem wpływów indywidualnych cech biologicznych i środowiska naturalnego. W scypule znajdują się liczne naczynia krwionośne, których ślady widoczne są potem jako długie rowki na powierzchni tyk i odnóg. Kiedy poroże jest całkowicie ukształtowane, naczynia krwionośne przestają funkcjonować, scypuła zaczyna wysychać, a następnie pasmami odrywa się w czasie czochrania poroża o gałęzie i pnie cienkich drzew. Wytarcie poroża następuje w ciągu kilkunastu godzin. Poroże jelenia (wieniec) stanowią dwie tyki z odnogami, które co roku, w ostatnich dniach lutego lub w marcu, zostają zrzucone (byk w tym czasie nazywany jest gomułą) i w ich miejsce powstają nowe tyki wraz z odnogami. Pierwsze poroże młody byk zrzuca na przełomie kwietnia i maja. Następne już w marcu, a czasami w ostatnich dniach lutego. Najpierw zrzucają stare byki. Zrzucenie obydwu tyk następuje w krótkich odstępach czasu, przeważnie w ciągu 24 godzin. Tyki w miejscu przyrośnięcia do możdżenia nad skórą głowy mają szerszy od tyk pasek uperlenia nazywany różą. Róży nie mają tylko pierwsze poroża. Tyki mają wysokość 80 - 100 cm i taką samą mniej więcej rozłogę w najszerszym miejscu. Rozchylenie tyk (rozłoga) na boki może mieć różną szerokość. Najbardziej harmonijne poroże jest wówczas, jeśli rozłoga jest bliska wysokości tyk. Na tykach znajdują się odnogi. Najbliższa głowy nazywa się oczniakiem, następna nadoczniakiem (nie zawsze występuje) i trzecia od dołu opierakiem. Zdarza się, że jest jeszcze jedna odnoga ponad opierakiem, którą nazywa się wilczą. Powyżej tych odnóg jest rozgałęzione zakończenie tyk, które może mieć kształt dwóch odnóg i wtedy nazywa się widlicą, a jeśli ma co najmniej trzy odnogi, wówczas nazywa się to zakończenie koroną, do której wlicza się również odnogę wilczą. Korona może składać się z wielu odnóg i mieć różny kształt: kielichowy, łopaciasty, palczasty, schodkowy, kotwicowy i widlicowy. Wieniec określa się według ilości odnóg i kształtu zakończenia obu tyk. Za podstawę bierze się liczbę odnóg na tej tyce, która ma ich najwięcej, i liczbę tę podwaja się. Jeśli iloczyn daje np. 8, to wówczas mówi się, że jest to ósmak, jeśli będzie to liczba 12, to mówi się, że jest to dwunastak, a jeśli byłyby np. 22, to wówczas wieniec taki określa się dwudwudziestakiem. W wypadku gdy liczba odnóg na obu tykach wieńca nie jest jednakowa, mówi się wówczas, że jest on nieregularny, a jeśli ma tylko na jednej tyce koronę, nazywa się taki wieniec jednostronnie koronnym
Czy liczba odnóg poroża świadczy o wieku byka?
Liczba odnóg wieńca nie jest elementem rozpoznawczym przy określaniu wieku jelenia. Wiek jelenia w łowisku ocenia się na podstawie ogólnej budowy, sylwetki, zachowania się, barwy sukni, wielkości grzywy oraz wyglądu i kształtu wieńca, a w tym i liczby odnóg na tykach. Oprócz tych elementów rozpoznawczych istnieją jeszcze inne, jak np. tropy, ich wielkość, kształt, rozstaw podłużny i poprzeczny śladów. Po odstrzeleniu podstawowym kryterium dla określenia wieku jelenia jest stopień starcia zębów oraz niektóre cechy wieńca.
Jak porozumiewają się jelenie między sobą?
Jelenie porozumiewają się ze sobą za pomocą głosu i wydzielanych zapachów. Głosem wypowiada się byk w czasie rykowiska. Obwieszcza odpowiednio swoją miłosną tęsknotę i poszukiwanie łań, panowanie nad chmarą, wzywanie rywala do walki i triumf nad nim. Głos ten brzmi jak "o a a ch", z tym że przy różnej modulacji i różnym akcencie poszczególnych części - w zależności od tego, co chce nim wyrazić. Byk ryczy także z bólu, kiedy jest ranny. Głos łani w okresie rui nazywa się ględzeniem. Głos łani brzmi wtedy jak "b a a a" i jest daleko słyszalny. Jelenie ponadto porozumiewają się za pomocą zapachów wydzielanych przez specjalne gruczoły.
Jeleń ma gruczoły zapachowe:
1) na tylnych badylach, po zewnętrznej stronie, poniżej kolana widoczny jako goły, ciemnobrązowy gruby kawałek skóry wielkości 3 x 6 cm w kępce włosów;
2) pod oczami, tzw. dołki łzowe, w których znajdują się gruczoły zapachowe wydzielające brązową substancję mazistą o intensywnym zapachu, w szczególności w okresie rykowiska. W czasie ryczenia fałda skóry tego "dołka łzowego" otwiera się na tyle szeroko, że robi wrażenie drugiego oka. Substancję tę (bezoar) uważano dawniej za środek leczniczy. Wydzieliną tą pozostawia jeleń swój ślad na gałęziach i krzakach; także łania zapach ten pozostawia jako ślad dla swego cielaka;
3) pod ogonem, jeden przy jego nasadzie (w okresie rykowiska wydziela on zielonkawą substancję o silnym zapachu), a drugi przy odbycie; byk liżąc te gruczoły roznosi ich zapach na inne miejsca sukni;
4) między racicami tylnych badyli, nie są one jednak rozwinięte tak mocno jak u sarn. Gruczoły zapachowe ma byk również w skórze na czole i w okolicach róży, a w okresie kształtowania poroża także w scypule w górnych partiach wieńca. Łania ma dwa gruczoły zapachowe na głowie, w miejscu gdzie byk ma możdżenie. Gruczoły te nabrzmiewają w okresie rui (do 2 cm) i wydzielają woń. Gruczoły zapachowe pozwalają jeleniom na sygnalizowanie swojej obecności, a w szczególności ma to znaczenie w okresie rui, podczas wzajemnego poszukiwania się partnerów. Za pomocą śladów zapachowych jelenie zaznaczają swoje przejście, a starsze byki oznaczają również w ten sposób granice swojej ostoi, aby inne byki nie wchodziły na ich teren.
Kiedy jeleń zmienia suknię?
Jeleń zmienia suknię na wiosnę i jesienią. Suknię letnią uzyskuje na przełomie kwietnia i maja, wtedy to byk traci również grzywę. Suknię zimową dostaje jeleń we wrześniu - październiku, ale grzywę byk otrzymuje już w sierpniu. Młodsze sztuki zmieniają suknię wcześniej niż stare.
Co można odczytać z tropu jelenia?
Trop jelenia wskazuje na wielkość sztuki, płeć i szybkość poruszania się. Wolno ciągnący jeleń stawia tylne racice na śladach przednich tak, że prawie je pokrywa. Niektóre sztuki stawiają tylne racice przed lub za przednimi, co może stanowić przesłankę do indywidualizacji jelenia. Długość kroku spokojnie ciągnącego starszego byka wynosi 65-85 cm, a łani 50-55 cm. Długość tropu byka wynosi 7-10 cm, a szerokość 6-8 cm. Zakończenie odcisków racic jest zaokrąglone. Z wiekiem tropy byka stają się coraz bardziej okrągłe i większe. Racice młodego byka ściśle do siebie przylegają. Trop łani różni się od tropu byka tym, że jej racice są węższe, zakończone szpiczasto i są nieco rozchylone. O wielkości jelenia mówi także odstęp tropów lewych i prawych: im jeleń starszy i cięższy, tym rozstaw badyli, a więc i odstęp coraz większy - u starego byka - wynosi on ok. 16 cm, u starej łani 6 cm. Płeć jelenia można rozpoznać także po kształcie i wielkości odchodów. Bobki byka są z jednej strony szpiczaste, z drugiej wklęsłe, natomiast łani - z jednej strony szpiczaste, z drugiej prosto zakończone.
Na czym polega selekcja zwierzyny?
Selekcja polega na usuwaniu zwierzyny, której dalsze pozostawanie w łowisku nie jest celowe albo jest wręcz szkodliwe ze względu na jej zdrowie, cherlawość lub obawę o przenoszenie ujemnych cech dziedzicznych. Selekcyjność samców zwierzyny ocenia się głównie na podstawie kształtu poroża, a więc może ona wynikać z nieprawidłowości jego budowy, przy uwzględnieniu wieku zwierzyny i biotopu lub być następstwem nieprawidłowości funkcjonowania organizmu tej zwierzyny, powodującej deformację kształtu poroża (myłkus). Myłkusy w każdym wieku są selekcyjne i odstrzałowe. Przyczyną deformacji może być uszkodzenie jąder. Powoduje to powstawanie peruki, korkociągu lub innej nietypowej formy poroża.
Jaki jest prawidłowy rozwój poroża w poszczególnych klasach wieku?
Byki odstrzałowe dzielą się na trzy klasy według wieku:
Klasa Ia - pierwsze poroże (drugi rok życia),
Klasa Ib - drugie i trzecie poroże (trzeci i czwarty rok życia),
Klasa II - czwarte do ósmego poroża (od piątego do dziewiątego roku życia),
Klasa III - dziewiąte poroże i dalsze (dziesiąty rok życia i starsze).
Kryteria odstrzałowe są zmienne i dlatego brak utrzymania stabilnych zasad selekcyjności oraz ich respektowania utrudnia długofalową politykę hodowlaną. Niżej podane kryteria ustalone zostały uchwałami NRŁ z dnia 14.07.1995 r. oraz zmienione i poprawione uchwałą z dnia 10.10.1995 roku. Prawidłowy rozwój poroża jelenia-byka w poszczególnych klasach wieku jest następujący:
Klasa Ia wieku: Pierwsze poroże (drugi rok życia). W 7-8 miesiącu życia jeleń zaczyna budować możdżenia, na których w maju - czerwcu następnego roku wyrasta pierwsze poroże w formie tyk, bez róży i bez odnóg. Pierwsze poroże (szpiczak) wyciera ze scypułu w końcu września. Poroże szpiczaka, o wysokości półtorej wysokości uszu (łyżek), tj. ponad 30 cm albo tępo zakończone tyki, a czasami z zaznaczonymi odnogami, wskazuje na dobrze zapowiadającego się byka.
Klasa Ib wieku:
Drugie i trzecie poroże (trzeci i czwarty rok życia). W końcu kwietnia lub na początku maja byk zrzuca pierwsze poroże i zaczyna budować nowe, które wyciera w końcu sierpnia. Drugie poroże przyszłościowego byka powinno mieć kształt ósmaka (oczniak, opierak i rozwidlenie grotu). Drugie poroże byk zrzuca w końcu marca lub na początku kwietnia i buduje nowe, które wyciera w końcu lipca. Trzecie poroże powinno mieć kształt regularnego ósmaka lub nieregularnego dziesiątaka albo powyżej.
Klasa II wieku:
Czwarte do ósmego poroża (od piątego do dziewiątego roku życia). Czwarte poroże i następne zrzuca byk w marcu, a dalsze już w końcu lutego i nowe piąte i następne nakłada do lipca, a wyciera je około połowy tego miesiąca. Czwarte poroże i następne są już coraz mocniejsze, a siódme - ósme powinno osiągnąć prawie najwyższą jakość, wysokość i masę. Ilość odnóg w koronie może wynosić 5 i więcej. Klasa III wieku:
Dziewiąte poroże i następne (dziesięć lat życia i starsze). W tym wieku byk osiąga optymalną wielkość i urodę, a od jedenastego roku życia byk kwalifikowany jest jako łowny, jeśli jest prawidłowej budowy, a więc jeśli jest obustronnie koronny, o masie poroża powyżej przeciętnej dla danego regionu, określonej przez komisję hodowlaną rady łowieckiej. Rada łowiecka może obniżyć kryterium wieku byka łownego o jeden rok. Za odnogę uznaje się odrostek o długości 2 cm w klasie wieku Ib oraz o długości 5 cm w starszych klasach wieku.
Jakie są kryteria oceny prawidłowości odstrzału selekcyjnego jeleni?
Podstawę do oceny prawidłowości odstrzału selekcyjnego stanowi wiek byka (klasa), rodzaj poroża i zezwolenie na odstrzał. Ocena "0" to punkt zielony, a "X" to punkt czerwony, czyli stwierdzenie nieprawidłowości odstrzału.
Klasa Ia - pierwsze poroże (drugi rok życia): ocena - wszystkie szpiczaki do wysokości łyżek (ok. 20 cm) o ostro zakończonych tykach
- wszystkie szpiczaki o ostro zakończonych tykach do półtorej wysokości łyżek (ok. 30 cm)
- wszystkie szpiczaki o ostro zakończonych tykach o wysokości ponad półtorej wysokości łyżek (ponad 30 cm)
- wszystkie szpiczaki o tępo zakończonych tykach o wysokości ponad łyżki (ponad 20 cm)
- szpiczaki rozwidlone i koronne
Klasa Ib - drugie i trzecie poroże (trzeci i czwarty rok życia): - myłkusy, szydlarze, widłaki, szóstaki i ósmaki nieregularne
- regularne ósmaki, nieregularne dziesiątaki
- regularne dziesiątaki i powyżej tej formy
Klasa II - czwarte do ósmego poroże (od piątego do dziewiątego roku życia):
- wszystkie byki niekoronne, jednostronnie koronne oraz obustronnie koronne, o masie poroża poniżej przeciętnej dla regionu
- wszystkie byki obustronnie koronne, o masie poroża powyżej przeciętnej, a nie medalowe
- wszystkie byki obustronnie koronne medalowe
Klasa III - dziewiąte poroże i powyżej (dziesiąty rok życia i powyżej):
- wszystkie byki selekcyjne jak w klasie II oraz prawidłowo wykonany odstrzał łowny
- odstrzał byka obustronnie koronnego, o masie powyżej przeciętnej, o trofeum nie medalowym na odstrzał selekcyjny
- odstrzał byka łownego o trofeum medalowym na odstrzał selekcyjny
Kryteria przeciętne masy poroża, 4 lub 5 kg, ustalają wojewódzkie rady łowieckie. Odstrzał myłkusów i szydlarzy jest uznawany zawsze, bez względu na klasę wieku, za odstrzał prawidłowy i nie powoduje przyznawania punktu niebieskiego. Jeden punkt czerwony w drugiej klasie wieku sumuje się z punktami czerwonymi, uzyskanymi w poprzednich trzech latach w tej samej klasie wieku. Wstępna ocena prawidłowości odstrzału jest dokonywana przez osobę upoważnioną przez zarząd koła w miejscu pozyskania i obejmuje opis poroża i klasę wieku byka. Cechy selekcyjności tej grupy wiekowej są takie same jak u byków w klasie II wieku.
Na powstanie cech selekcyjności u tych byków ma wpływ starzenie się i przez to uwstecznianie się poroża, które zaczyna słabnąć, stopniowo masa wieńca przesuwa się w dół, a tyka staje się gładka, coraz mniej uperlona lub spłaszczona (wstążkowata), w koronie zmniejsza się liczba odnóg, w miejsce korony pojawia się iglica albo ostry długi grot, niebezpieczne szydło. Oczniak wydłuża się, a kąt między nim a tyką robi się coraz bardziej rozwarty. Wieniec w obrysie ma kształt trójkąta. Są to cechy uwstecznienia. Zdarza się, że byk traci całkowicie poroże; takiego byka nazywa się mnichem.
Od czego zależy barwa poroża?
Poroże w czasie wzrostu pod scypułą ma kolor kości, gdyż składa się ono głównie z wapna. Po wytarciu poroża ze scypułu, pod wpływem działania soków z roślin i gałęzi oraz powietrza i słońca, zabarwia się ono na kolor brązowy. Sok drzew liściastych barwi na kolor jaśniejszy, natomiast drzew iglastych daje zabarwienie ciemniejsze. Ponadto na barwę wieńca mają wpływ warunki bytowania, a w szczególności składniki żywnościowe.
Jakie są sposoby rozpoznania wieku jelenia w łowisku?
Rozpoznanie wieku jelenia przed strzałem nie jest rzeczą łatwą, potrzebne jest do tego duże doświadczenie łowieckie. Za podstawę oceny wieku jelenia służą:
1) sylwetka ogólna i kształt poszczególnych części ciała;
2) zachowanie się;
3) kształt poroża;
4) tropy.
Elementy oceny przedstawiają się następująco:
Ad 1. Młody byk jest szczupły, gładkookrągły, ma długie nogi, głowę długą, tworzącą ostry trójkąt, nosi ją wysoko; szyja cienka, suknia żywobrązowa, grzywa krótka, kłąb ledwie zaznaczony, a brzuch szczupły, równy. Ogólna sylwetka zgrabna, młodzieńcza.
Stary byk jest gruby, ma tułów krótki, przód ciężki, głowę szeroką, wyraża starość i znudzenie; szyja szeroka, brak piersi, duża ciemna grzywa, suknia siwobrązowa, głowa jaśniejsza niż tułów, kłąb wyraźnie uwypuklony, tył opadający, a brzuch opuszczony.
Ad 2. Młody byk jest ufny, ciekawy, młodzieńczy w ruchach, głowę trzyma sztywno, a chód ma lekki.
Stary byk jest ostrożny, tajemniczy, idzie ciężko i opuszczoną głową kiwa równomiernie z krokiem.
Ad 3. Młody byk wyciera poroże w drugiej połowie lipca lub na początku sierpnia, ma wagę w górze, a kształt poroża może być wpisany w prostokąt, odnogi tępe i grube.
Stary byk wyciera poroże na początku lipca, ma wagę w dole, a kształt poroża może być wpisany w trójkąt, tyki i odnogi cienkie, oczniak długi, wygięty jak płoza sań.
Ad 4. Młody byk zostawia ślad mniejszy, bardziej podłużny, z przodu zaokrąglony, racice przylegają ściśle do siebie.
Stary byk ma trop duży, okrągły, a racice rozchylają się.
Wszystkie te elementy pozwalają na określenie wieku jelenia w przybliżeniu do 1-3 lat. Wiek jelenia po odstrzeleniu ocenia się na podstawie stopnia starcia uzębienia, szwów na czerepie (kości czołowej), a u byka ponadto na podstawie cech poroża, kształtu możdżenia i róży. Dokładnie wiek można ustalić dopiero po pionowym przecięciu zęba na podstawie analizy zębiny.
Jakie są zasady odstrzału łań?
Stan fizyczny łań decyduje w znacznej mierze o jakości pogłowia jeleni w łowisku i dlatego ich odstrzał powinien być dokonywany również w oparciu o kryteria łowieckie. Należy odstrzeliwać w pierwszej kolejności sztuki słabe, chorowite, stare - późno wycielone albo z dwoma cielakami. Łania powinna być strzelana dopiero po odstrzeleniu cielaka. Łania karmi cielaka do lutego i wobec tego odstrzelenie łani na jesieni lub na początku zimy i pozostawienie cielaka wpływa negatywnie na jakość rozwoju cielaka, względnie powoduje jego utratę. Należy oszczędzać prowadzącą łanię z mocnym cielakiem.
Jak zbudowany jest ząb trzonowy zwierzyny płowej?
Zęby przedtrzonowe oraz trzonowe mają taką samą budowę i podobny kształt. Szkliwo stanowi zewnętrzną powłokę zęba oraz pokrywa ściany wnęki zębowej, zwanej rejestrem. Szkliwo jest bardzo twarde i przez to chroni zębinę przed szybkim starciem. Szkliwo po zewnętrznej stronie zęba oraz wnęki mają u góry przed starciem kształt trójkąta i przez to całe uzębienie ma wygląd piły. Zęby trzonowe mają dwie części i w każdej z nich znajdują się półksiężycowe wnęki obrzeżone szkliwem (rejestry). Wnęki te, im bliżej korzenia, zwężają się i przez to w miarę ścierania zębów stają się coraz ciaśniejsze, węższe, w końcu tworzą półksiężycową kreskę, a potem całkiem giną. Zębina stanowi część wewnętrzną zęba, która widoczna jest po starciu górnej części szkliwa jako wąski pasek równoległy do bocznej części szkliwa. Zębina jest początkowo żółtawa, a potem robi się brązowa na skutek zabarwienia sokami karmy. Zębina staje się stopniowo coraz szersza, w miarę jak wycierają się rejestry, a potem kiedy giną - obejmuje całą powierzchnię zęba.
Jak ocenia się wiek jelenia na podstawie uzębienia?
Jeleń ma - jako stałe uzębienie - w dolnej szczęce (żuchwie) 6 siekaczy oraz z każdej strony po 3 przedtrzonowe i 3 trzonowe zęby. W górnej szczęce żadna zwierzyna płowa nie ma siekaczy, a jedynie z boku po jednym szczątkowym kle (grandle lub haki) oraz po 3 przedtrzonowe i 3 trzonowe zęby. Grandle mają byki i łanie, stanowią one myśliwskie trofeum. Z wiekiem ulegają one ścieraniu i dostają piękne, smugowe - złote lub brązowe - zabarwienie. Zęby mleczne: 6 siekaczy i kły oraz 3 przedtrzonowe po każdej stronie szczęki i żuchwy wyrzynają się w ciągu pierwszych 2 miesięcy. W okresie między 14 a 17 miesiącem jeleń wymienia wszystkie mleczne siekacze na stałe, a w 19 miesiącu mleczne kły (grandle) na stałe. Pierwszy stały ząb trzonowy, a więc jako czwarty boczny, wyrasta w 4 miesiącu, a drugi trzonowy w 11-12 miesiącu, zaś trzeci trzonowy wyrasta 10 miesięcy później, tj. w 21 miesiącu. W 25 miesiącu jeleń wymienia wszystkie przedtrzonowe zęby na stałe, a w tym trzeci przedtrzonowy, który jako mleczny był trójdzielny, na stały dwudzielny. W okresie między 25 a 30 miesiącem zęby przedtrzonowe są jaśniejsze, a ponadto między trzecim przedtrzonowym a pierwszym trzonowym jest szpara. Wszystko to pozwala do 30 miesiąca na dokładne ustalenie wieku jelenia.
W trzecim roku życia pierwszy ząb trzonowy zaczyna mieć ślady ścierania. W czwartym roku życia pierwszy ząb przedtrzonowy nie ma żadnego starcia, natomiast drugi i trzeci przedtrzonowy oraz pierwszy ząb trzonowy są już trochę starte, ale w małym stopniu. Siekacze mają korony dłuższe niż korzenie (2:1).
W piątym - szóstym roku życia pierwszy ząb przedtrzonowy w tylnej części jest nieco starty, trzeci ząb przedtrzonowy ma wyraźne ślady starcia, pierwszy ząb trzonowy ma starcie dość znaczne, ale nadal utrzymują się ostre trójkąty szkliwa, zarówno po zewnętrznej stronie zęba, jak i w środkowej części. Wnęki, czyli rejestry, są jeszcze dość głębokie, ale zwężone.
W siódmym - ósmym roku życia pierwszy ząb przedtrzonowy ma wyraźne starcie, trzeci przedtrzonowy jest znacznie starty, a pierwszy trzonowy jest starty mocno; rejestry ma płytkie, zewnętrzny brzeg szkliwa łagodny i niski. Siekacze mają korony równe korzeniom (1:1).
W dziewiątym - dziesiątym roku życia pierwszy przedtrzonowy ma znaczne starcie w tylnej części, trzeci przedtrzonowy ma bardzo płytkie rejestry, pierwszy trzonowy ma tylko ślad rejestrów w przedniej części albo już go nie ma, a siekacze mają korony nieco krótsze od korzeni.
W jedenastym - dwunastym roku życia drugi i trzeci ząb przedtrzonowy tracą rejestry, pierwszy trzonowy nie ma rejestrów w przedniej części, a w tylnej jest zaledwie ich ślad. Korony siekaczy są widocznie krótsze od korzeni.
W trzynastym - czternastym roku życia drugi i trzeci ząb przedtrzonowy nie mają już rejestrów, pierwszy trzonowy jest gładki, płaski i starty na tyle, że tworzy wgłębienie w linii uzębienia, drugi trzonowy ma zaledwie zaznaczone rejestry. Siekacze mają korony krótsze od korzeni (1:2).
Wszystkie te wskaźniki pozwalają ustalić wiek jelenia z dokładnością do 2-3 lat, a więc tylko w przybliżeniu. Stopień ścierania zębów zależny jest od twardości zębiny oraz rodzaju karmy (np. miękka trawa lub twardy wrzos). O twardości zębiny świadczy jej kolor; ciemna jest twarda, brązowa lub żółta bardziej miękka. Twardość zębiny może dawać w stopniu starcia zębów różnicę do dwóch lat w stosunku do wskaźników przeciętnych, opisanych wyżej, w szczególności u starszych jeleni.
Jak poluje się na jelenie?
Polowanie na jelenie ma najwięcej uroku, gdyż jest to rywalizacja doświadczenia myśliwego z ostrożnością zwierzyny, na tle pięknej przyrody. Polowanie kończy się sukcesem, jeśli myśliwy swoim doświadczeniem łowieckim pokona zmysły słuchu, wzroku i węchu zwierzyny oraz jej instynkt samozachowawczy. O wyborze sposobu polowania decydują warunki terenowe, pora roku, pora życia biologicznego zwierzyny, możliwości fizyczne myśliwego i jego doświadczenie łowieckie. Najpowszechniejsze jest polowanie z ambony, w budce na wysokiej konstrukcji drewnianej, osłaniającej myśliwego, które polega na oczekiwaniu zwierzyny na skraju polany, nęcisku lub przejściu. Podobnie poluje się na zasiadce, z tym że ambona ma swoje stałe miejsce w łowisku, natomiast zasiadkę (czaty) urządza się w miejscu, które wybiera się na podstawie rozpoznania przejść zwierzyny i aktualnych żerowisk. Bardzo interesujące jest polowanie z podchodu, które stosuje się najczęściej w okresie rykowiska. W tym wypadku miejsce poszukiwania zwierzyny wyznacza głos ryczącego byka. Polowanie z podchodu ma również zastosowanie na żerowisku polnym lub w leśnej drągowinie. Wygodnym sposobem polowania jest podjazd wozem, sankami lub traktorem. Zwierzyna jest przyzwyczajona do widoku takich środków lokomocji, interesuje się przejeżdżającym pojazdem, ale nie boi się go. Wykorzystuje się ten fakt i schodzi z pojazdu w dogodnych okolicznościach, bez zatrzymania. Zwierzyna wówczas obserwuje jadący dalej pojazd, a to pozwala myśliwemu - korzystając z zasłony - na wybór celu. Ten sposób polowania stosuje się zarówno do podjazdu zwierzyny na otwartej przestrzeni, jak i w lesie. Bardzo specjalistycznym sposobem polowania jest polowanie na wab w okresie rykowiska. Wymaga to dużego doświadczenia łowieckiego, umiejętności wabienia, dobrego słuchu i odpowiedniego sprzętu. W tym polowaniu chodzi o spowodowanie wyjścia byka z ukrycia na spotkanie z domniemanym rywalem. Naśladowanie głosu byka, wyrażające jego nastrój, a więc tęsknotę, władztwo nad chmarą, groźbę dla rywali i triumf nad rywalem, jest wielką sztuką. Umiejętne operowanie odpowiednim do sytuacji głosem może dać oczekiwany sukces łowiecki. Do wabienia używa się muszli, szkła od lampy lub rury drewnianej albo plastikowej. Można również wabić przykładając odpowiednio dłonie do ust.
Na podstawie jakich znamion można określić skuteczność strzału?
Zwierzyna reaguje na trafienie pociskiem zależnie od skuteczności strzału. Zachowanie zwierzyny bezpośrednio po strzale sygnalizuje miejsce trafienia i rodzaj porażonych organów wewnętrznych. Trafienie może unieruchomić zwierzynę, ale nie być śmiertelne, a może być śmiertelne, ale nie zawsze unieruchamiające na miejscu zestrzału. Unieruchamiające jest trafienie w:
1) kręgosłup na całej długości od głowy do kości miednicy włącznie; strzał w kark powoduje skutecznie pozostanie zwierzyny "w ogniu"; trafienie w inne części kręgosłupa daje porażenie nerwów, zwierzyna jest unieruchomiona, rzuca się, tarza na grzbiecie i konieczne jest jej dostrzelenie; strzał w górne części kręgów powoduje upadek zwierzyny w ogniu na grzbiet, rzucanie się, a za chwilę poderwanie się, ucieczkę i w zasadzie nie ma szans na pozyskanie tej zwierzyny;
2) obydwa badyle przednie lub tylne; zwierzyna usiłuje podnieść się, ale nie może, należy ją niezwłocznie dostrzelić;
3) obydwie łopatki (i równocześnie płuca); zwierzyna próbuje podnieść się, ale pada, czołga się; należy ją dostrzelić.
Skuteczność strzału w wypadku trafienia na:
1) komorę, czyli najważniejsze organy wewnętrzne (serce, płuca i aortę) - zwierzyna bądź pozostaje w ogniu, bądź robi skok przodem w górę (rakieta), a potem z opuszczoną głową pędzi na oślep i po chwili pada;
2) wczesną komorę, powoduje uszkodzenie płuc i kości górnego ramienia - zwierzyna albo jest unieruchomiona, jeśli ma uszkodzony układ kostny, albo - w wypadku przestrzału płuc - pada dopiero po przejściu nawet kilkuset metrów; strzał zaznacza również rakietą;
3) spóźnioną komorę, co powoduje uszkodzenie płuc i wątroby lub tylko wątroby - po strzale zwierzyna kurczy się, a następnie wygina grzbiet i z opuszczoną głową wolno uchodzi nawet kilkaset metrów, ale pada;
4) nerki - zwierzyna zaznacza to skurczem tyłu, uchodzi niezbyt daleko, zalega i tam pozostaje;
5) miękkie, tzn. żołądek lub jelita - zwierzyna kurczy się, czasami wierzga i następnie uchodzi, zalega dopiero dalej i tam kończy, jeśli nie jest ruszona, czasami dopiero po wielu godzinach.
Miejsce trafienia można ocenić także na podstawie pozostawionych śladów po strzale. Barwa farby wskazuje wyraźnie na uszkodzony organ. Farba żywoczerwona z pęcherzykami powietrza pochodzi z płuc, ciemna z serca lub aorty albo innej tętnicy, ciemnobrązowa, jakby z drobinkami piasku, jest z wątroby, ma ona też zapach wątroby, jasnoczerwona pochodzi z mięśni, a przestrzelenie żołądka lub jelit daje na śladzie resztki przeżutej karmy o zgniłym zapachu. Na miejscu zestrzału znaleźć można też inne ślady wskazujące na miejsce trafienia pocisku - ścinki sukni oraz odłamki kości. Na tej podstawie można ustalić, z jakiej części zwierzyny one pochodzą. Zwierzynę postrzeloną i unieruchomioną należy niezwłocznie dostrzelić, najlepiej w kark.
Jak wycenia się wieńce jelenia?
Wielkość i piękno wieńca stanowią o jego punktowej wycenie, na którą składają się:
I. Pomiary [w cm]
1) średnia długość tyk mierzona po zewnętrznej stronie mnożona przez współczynnik 0,5;
2) średnia długość oczniaków mnożona przez współczynnik 0,25;
3) średnia długość opieraków mnożona przez współczynnik 0,25;
4) średnia obwodów róż mnożona przez współczynnik 1,0;
5) suma obwodów tyk mierzona w najcieńszym miejscu między oczniakiem i opierakiem mnożona przez współczynnik 1,0;
6) suma obwodów tyk mierzona w najcieńszym miejscu pomiędzy opierakiem i koroną mnożona przez współczynnik 1,0;
7) szerokość rozłogi w najszerszym miejscu wewnątrz tyk punktowana jest w zależności od jej wielkości w stosunku do długości tyk, w granicach 0-3 pkt.;
8) suma odnóg (powyżej 2 cm) mnożona przez 1,0;
9) masa wieńca w kilogramach mnożona przez współczynnik 2,0; masę wieńca liczy się z małą częścią czaszki, tj. ciętej od kości nosowej przez środek oczodołów i puszkę mózgową. W wypadku cięcia wzdłuż kości górnej szczęki i poniżej oczodołów odlicza się od wieńca 0,5 kg, a jeśli czaszka nie jest cięta - odlicza się 0,7 kg.
II. Dodatki
10) ubarwienie (od jasnego do ciemnego) wycenia się w granicach 0-2 pkt.;
11) uperlenie - 0-2 pkt.;
12) zakończenie odnóg (zaokrąglone, szare, białe wytarte) - wycena w granicach 0-2 pkt.;
13) nadoczniaki (długość) - wycena w granicach 0-2 pkt.;
14) korony (liczba i długość odnóg, kształt korony) - wycena w granicach 0-10 pkt.
III. Potrącenia
15) potrącenia za wady w kształcie lub wyglądzie w granicach 0-3 pkt.
Suma wszystkich punktów z pozycji 1-14, pomniejszona o potrącenie z pozycji 15, daje ogólną wycenę punktową wieńca.
W międzynarodowych ustaleniach przyjęto następującą punktację medalową:
medal brązowy - 170,00-189,99 pkt.;
medal srebrny - 190,00-209,99 pkt.;
medal złoty - 210,00 i więcej pkt.
|
