|
W budowie zająca charakterystyczną rzeczą jest to, że ma on znacznie dłuższe nogi (skoki) tylne niż przednie, oczy osadzone całkowicie na bokach oraz uszy dłuższe od głowy. Skóra zająca (smuż) pokryta jest kożuchem (turzycą), który ma włos w zimie dłuższy i gęściejszy, w lecie zaś krótszy i bardziej rzadki. Turzyca zająca w lecie jest z wierzchu szarobrązowa, na bokach żółtobrązowa, a na zadzie brązowopopielata.
Głowa zająca jest z przodu szarobrązowa, z boków jaśniejsza, uszy (słuchy) szarobrązowe, na zewnątrz popielate, a na końcach czarne. Pierś i podgardle rdzawe. Ogon (omyk) krótki, od spodu biały, z wierzchu czarny. Oczy (trzeszcze) duże, brązowe. Skoki przednie rdzawe mają pięć palców, tylne skoki są od wewnątrz białe, zakończone czterema palcami. Kożuch zająca składa się na grzbiecie z podwójnych włosów: gęstego, krótkiego, białego puchu i trójkolorowych włosów przewodnich, dłuższych - przy skórze białosiwych, w środku czarnych, na końcu żółtobrązowych. W ubarwieniu zająca mogą występować różne odchylenia w zależności od różnorodnych czynników. U zajęcy starszych i w zimie kożuch jest jaśniejszy niż w lecie. Przyjęły się twierdzenia, że barwa zająca odpowiada barwie gleby, na której on występuje (na ziemiach lżejszych jest popielato-żółtobrązowy, na ziemiach cięższych - ciemnobrązowy) oraz że żyjący w lesie jest jaśniejszy od żyjącego w polu. Zając ma długość do około 75 cm, wysokość 30 cm, omyk długości 8-10 cm, skoki przednie 20 cm, tylne 36 cm, masę 3-6 kg. Maksymalny wiek zająca 8-10 lat. Zając jest najpospolitszą u nas w kraju zwierzyną i można go spotkać zarówno w polu, jak i w lesie, na równinie i w górach. Zając przebywa najchętniej na polach żyznych, o wysokiej kulturze rolnej, równinnych, nie podmokłych, przeplatanych łąkami, laskami i krzakami. Zające nie lubią terenów bagiennych, a nawet podmokłych. Różnorodność upraw rolnych pomaga rozwojowi stanu liczbowego zajęcy ze względu na rozmaitość karmy. Wielkie łany monokultury upraw nie sprzyjają rozwojowi nie tylko zajęcy, ale również innej drobnej zwierzyny, jak np. kuropatw, między innymi również ze względu na intensywne stosowanie zabiegów chemicznych oraz mechanizację prac. Ilościowy stan zajęcy zależny jest od warunków klimatyczno-agrarnych oraz od ilości szkodników, takich jak drapieżniki skrzydlate, lisy oraz wałęsające się po polach psy i koty, a przede wszystkim od ochrony przed kłusownictwem, wnykarstwem itp. szkodnictwem człowieka. Rozróżnienie na polu lub w lesie gacha od samicy nie jest możliwe, gdyż brak jest cech szczególnych, charakteryzujących płeć zajęcy. Pogląd, że samica dłużej wytrzymuje w kotlinie, nie pokrywa się z wynikami badań. Rozróżnienie płci jest możliwe jedynie po ubiciu, na podstawie zewnętrznych narządów płciowych. Jądra zająca są małe, ukryte w fałdach skóry i ledwie wyczuwalne. Narządy płciowe znajdują się poniżej odbytu. U samca (gacha) po pociągnięciu skóry jedną ręką w górę, a drugą w dół, wyłoni się samczy narząd płciowy w formie ok. 15-milimetrowego "języczka" o średnicy ok. 6 mm, natomiast u samicy w ten sam sposób wyłoni się otwarta kieszonka. Zając jest roślinożerny, żywi się trawą, koniczyną, burakami, marchwią, ziemniakami, kapustą, rzepakiem, seradelą i oziminami zbóż. Pietruszka, kapusta i buraki stanowią największy jego przysmak. W zimie, kiedy pola pokryte są grubą warstwą śniegu lub cienkim, ale zlodowaciałym śniegiem, zające zachodzą w nocy do ogrodów i tam obgryzają głąby kapusty i korę z drzew owocowych, pączki drzew i krzewów. Zające przebywające w lesie żywią się roślinnością leśną, między innymi ziołami, pączkami drzew liściastych, miękką, soczystą korą, owocami drzew i krzewów, np. żołędziami, żarnowcem itp. Zające żerują nad wieczorem i wczesnym rankiem, a czasami również w nocy; w dzień wypoczywają w kotlinach. Parkoty zajęcy zaczynają się - w zależności od pogody - od połowy stycznia lub początku lutego i trwają do sierpnia, najintensywniej w maju i czerwcu. W okresie parkotu za jedną samicą biega często kilka samców. Parkoty zajęcy odbywają się zarówno w nocy, jak i w ciągu całego dnia. W czasie parkotów gachy prowadzą często zażarte boje, które polegają na biciu się przednimi skokami i drapaniu pazurami, czego widomym znakiem jest czasami rozerwane ucho, a często wyrwana turzyca. Na ogół w łowiskach jest tylko nieznacznie więcej samców niż samic. Zapłodniona samica koci się po około 42 dniach, dając od 2 do 4 młodych. Młode rodzą się dobrze wyrośnięte, owłosione i z otwartymi oczami. Żywią się przez okres 2-3 tygodni mlekiem matki. Matka nie troszczy się zbytnio o swoje maleństwa. Bardzo wcześnie pozostawia je same, przychodzi je karmić tylko 2-3 razy w nocy, a po 2-3 tygodniach całkowicie przestaje opiekować się nimi. Młode do czasu wyrośnięcia żyją razem, a potem rozłączają się, nie odchodzą jednak zbytnio od miejsca urodzenia. Wykot zajęcy odbywa się na powierzchni ziemi, w osłoniętej kotlinie (pod krzakiem, w rowie itd.). Pierwszy wykot ma miejsce w marcu i dlatego młode te nazywa się marczakami. Ten miot bardzo często na skutek warunków atmosferycznych (mrozy i deszcze), które występują w marcu i są szkodliwe dla młodych zajączków, zostaje mocno przerzedzony. Samica powtórnie zapłodniona daje w maju drugi rzut, w lipcu-sierpniu trzeci, czasem jeszcze we wrześniu czwarty. Pełny rozwój fizyczny osiąga zając po 6 miesiącach. Rocznie jedna samica może dać w sprzyjających warunkach 8- -10 młodych w 2-4 miotach, ale znaczna część z nich ginie na skutek nieodpowiednich warunków pogodowych, zatruć karmą lub działania szkodników. Zając jest pochodzenia azjatyckiego, pustynnego i dlatego jest bardzo wrażliwy na wilgoć i deszcz, w szczególności w pierwszych tygodniach życia. Wtedy to ginie najwięcej sztuk, nieraz całe mioty. Zając w czasie dnia (w nocy żeruje), pragnąc ukryć się przed nieprzyjaciółmi, zalega w kotlinach, których ma kilka na swoim terenie (obszar o promieniu do 1 km), wybierając jedną z nich, w zależności od pogody i kierunku wiatru. Kotlinę stanowi specjalnie wykopane do tego celu wgłębienie w ziemi albo przypadkowo napotkany dołek, bruzda itp., w której zając, leżąc, jest najczęściej do połowy zasłonięty. W okresie letnim zając przygotowuje sobie kotlinę bez trudności, ale w zimie, kiedy ziemia jest zmarznięta i wykopać jej nie może, musi korzystać z naturalnych osłon i wyszukiwać odpowiednie miejsca w orkach, podorywkach, łubinie, oziminach, w wysokich trawach, młodnikach świerkowych i sosnowych, szkółkach, torfowiskach lub kopczyskach. W kotlinie zając zwraca głowę w tym kierunku, skąd wieje wiatr, pragnąc słuchem lub wzrokiem uchwycić pierwsze oznaki niebezpieczeństwa. Warunki atmosferyczne decydująco wpływają na miejsce dziennego wypoczynku zająca. W czasie deszczu zające chronią się w lesie, pod krzakami lub w wysokich uprawach dających osłonę. Jesienią, kiedy liście opadają z drzew, zające wychodzą z lasu i z krzaków na pola, gdyż stały szelest je niepokoi. Są jednak zające, które stale przebywają w lesie i pozostają nawet w nim przez zimę. W czasie odwilży, kiedy śnieg spada z drzew, zające uciekają z lasu i krzaków na czyste pola lub pozostają w starodrzewiu i na polanach. W czasie zamieci śnieżnych i ostrych, zimowych wiatrów szukają schronienia w głębokich kotlinach, pozwalając się nawet całkowicie zasypać śniegiem lub przechodzą w gęstwiny w głąb lasu. W tym okresie przygotowują sobie kotliny na zboczach wzniesień, za krzakami, stogami, w kopczyskach lub rowach, pragnąc znaleźć w nich osłonę i zacisze. W pogodne i słoneczne dni zające siedzą w płytkich kotlinach lub całkiem na wierzchu. W lesie zające występują raczej na pobrzeżach, w głąb idą tylko w silne mrozy. Zające żyją pojedynczo, z wyjątkiem okresu parkotów. Czasem można spotkać się z twierdzeniem, że istnieją dwie odmiany zajęcy: polne i leśne, które mają jakoby różnić się wielkością i kolorem turzycy oraz trybem życia. Faktem jest, że są pewne różnice w kolorze turzycy i trybie życia między zającami przebywającymi stale w polu a przebywającymi stale w lesie, jednakże nie są to różnice wynikające z odrębności odmiany, lecz z wpływu środowiska. Z uwagi na wrodzoną cechę zająca, polegającą na przywiązaniu się do miejsca urodzenia, zdarza się, że zające, które urodziły się w lesie, najchętniej tam pozostają przez cały rok i to zarówno w nocy, jak i w dzień. Jeśli nie znajdują tam żeru, to wówczas od wiosny do jesieni nad wieczorem wychodzą w pole. Ubarwienie zająca żyjącego stale w lesie jest jaśniejsze, bardziej popielate, co może być spowodowane faktem, że zając ten przebywa mniej pod wpływem bezpośredniego światła słonecznego oraz w środowisku bardziej popielatym niż brązowym. Zając, mając dłuższe skoki tylne niż przednie, lubi pomykać pod górę. W związku z długością tylnych nóg trop zająca ma odciski łap tylnych przed przednimi. Zając ma nadzwyczaj dobry słuch i w zimie, gdy ziemia jest zmarznięta, potrafi już z bardzo daleka usłyszeć stąpanie myśliwego lub nagonki. Wzrok ma raczej słaby, ale wszelki ruch dostrzeże nawet z dużej odległości, natomiast stojące nieruchomo przedmioty rozpoznaje tylko z bliskiej odległości, np. nieruchomo stojącego myśliwego na tle drzew nie zauważy, ale najdrobniejszy ruch stojącego nie ujdzie jego uwagi. Twierdzenie, że zając śpi z otwartymi oczami, nie pokrywa się z prawdą. Zając ma kożuch koloru ziemi i to daje mu pewność, że nie zostanie zauważony. Dlatego można nieraz podejść zająca w kotlinie na bliską odległość i obserwować, ale nie oznacza to, że zając śpi w tym czasie. Jeśli bowiem śpi, to oczy ma zamknięte. Potwierdzeniem tego jest fakt, że zające, które mają płytkie kotliny na śniegu, podnoszą się bardzo szybko, gdyż wiedzą, iż kolor ich turzycy odbija się od tła i dlatego są ostrożniejsze. Zając wydaje głos w zasadzie tylko wtedy, kiedy znajduje się w bezpośrednim niebezpieczeństwie, np. goniony przez psa, albo kiedy jest ranny (głos wydawany wówczas przez niego nazywa się kniazieniem) oraz w czasie parkotów (muskanie). Zając, mimo że przebywa na suchych terenach, wody się nie boi. Jeżeli zachodzi potrzeba, potrafi przepłynąć rzekę wpław lub przejść po kruchym i łamliwym lodzie. Potrafi także przeskoczyć przeszkodę, np. rów. Na zające poluje się od pierwszej soboty przed 15 października do pierwszej niedzieli po 15 stycznia, kiedy młode z jesiennego wykotu są już dostatecznie wyrośnięte, a nie nadszedł jeszcze okres parkotów.
Na zające poluje się tylko zbiorowo - pędzeniami, przy udziale co najmniej 6 myśliwych. Polowanie w kotły, na pomyka, z podjazdu, na zasiadkę oraz z psami gończymi i chartami jest niedozwolone. Do zająca strzela się tylko śrutem w zasadzie o średnicy 3,50 ("2") - 3,75 mm ("1") i 4,0 mm ("0") i na odległość nie dalszą niż 50 kroków (40 m). W lesie lepiej strzelać drobniejszym śrutem, a na polu w czasie mrozu grubszym. Do zająca defilującego w odległości 50 kroków strzela się, zakładając (wyprzedzając) około 1 m. Do zająca uciekającego należy strzelać mierząc w słuchy, do idącego zaś na sztych (na myśliwego) - tuż przed przednie skoki. Skuteczność strzału rozpoznaje się po zachowaniu zwierzyny po strzale. Zając trafiony w łeb lub komorę ruluje w ogniu, tzn. koziołkuje przez łeb i zostaje na miejscu. Trafiony w płuca gwałtownie przyśpiesza biegu, sadzi pozornie zdrowy, trochę podkurczony, przebierając coraz szybciej skokami. Po 100-300 krokach staje, kiwa się i pada martwy. Jeżeli po strzale zając zwalnia bieg, a strzał zaznaczył skurczeniem się, to oznacza, że trafiony został w brzuch i wówczas najdalej po 200-300 krokach zostaje. Zając z ustrzelonym jednym skokiem jest w zasadzie nieosiągalny bez pomocy psa lub dostrzelenia. Zająca postrzelonego najwłaściwiej jest dostrzelić, gdy jest to możliwe, w przeciwnym razie głuszy się (dobija) w następujący sposób: chwytając za tylne skoki, należy unieść zająca do góry i uderzyć silnie bokiem dłoni w łeb za słuchami. W jakim celu i jak należy usuwać mocz z zająca? Mocz z zająca należy usunąć, gdyż jeśli zostanie on w zwierzynie, pogarsza smak dziczyzny i powoduje jej wcześniejsze psucie się. Mocz należy usuwać zaraz po podniesieniu zająca, a najpóźniej przed ostygnięciem. Aby usunąć mocz, należy jedną ręką chwycić zająca za przednie skoki i unieść go do góry, palcami drugiej ręki objąć brzuch i przesuwać rękę do dołu, przyciskając brzuch i opierając zająca o nogę. Ruch ten należy powtórzyć. Brak jest zewnętrznych cech świadczących o wieku zająca, ale można to zrobić w drodze oględzin. U młodego zająca na przednim skoku jest zgrubienie kości za pierwszym przegubem przy palcach, od spodu. Zgrubienie to u zająca starszego niż 8 miesięcy jest już niewidoczne. U młodego zająca małżowina uszna jest słaba, daje się na brzegu rozerwać. U młodego zająca między łyżkami na głowie są białe kosmyki turzycy. Smaczne i wartościowe mięso zająca jest znane wszystkim. Smuż służy do wyrobu futerek dla dzieci, kołnierzy i innych futrzarskich wyrobów. Turzyca stanowi surowiec do wyrobu kapeluszy pilśniowych i innych wyrobów filcowych. W ostatnich latach zainteresowanie wykorzystaniem skór zajęczych coraz bardziej maleje. Znana jest w Niemczech potrawa, tzw. podróbki zajęcze, sporządzana z podrobów: serca, wątroby (po usunięciu woreczka żółciowego), płuc, nerek, szyi i żeber. Niektórzy bardzo sobie chwalą smak tego dania. |
